"Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi, đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt"... (Lời nhạc sĩ Trịnh Công Sơn).

Gốm làng Quao !

 "Lắm thóc An Điền

     Lắm tiền làng Quao"

                             (Ca dao)

    Câu ca dao trên là lời của người xưa nói về làng tôi. Đó là cái ngày xửa ngày xưa, xưa như cổ tích, làng tôi sống sung túc bằng cái nghề làm đồ gốm-nồi đất. Nhưng thời hoàng kim của làng tôi còn đâu. Làng tôi còn đó, còn nghề gốm thì đã… chết từ lâu rồi.

   Tôi sinh ra và lớn lên tại vùng đất cổ (quê hương Nam Sách). Theo các nhà sử học thì mảnh đất này cách đây hơn hai nghìn năm đã có con người sinh sống. còn tôi thì cho rằng, lịch sử của mảnh đất này còn lùi xa hơn nữa, bởi rất nhiều lí do mà tôi sắp viết dưới đây.

    Làng tôi là một ngôi làng cổ, có nghề gốm thủ công truyền thống lâu đời. Bởi lẽ như đã nói ở trên, xưa kia làng tôi có nghề làm nồi đất, ven một con sông Quao, nối liền với sông Kinh Thầy. Nghe các cụ kể lại thì xưa kia nghề làm nồi đất làng tôi rất phát triển. Nồi đất làng Quao đã có mặt ở rất nhiều nơi trong nước, bởi nồi đất làng tôi có chất lượng tốt, dùng để đun nấu rất bền. Người các tỉnh miền Trung  còn ra làng tôi buôn nồi đất về bán. Làng tôi trở thành nơi buôn bán rất sầm uất, “trên bến dưới thuyền”. Nhờ vậy mà làng tôi có cuộc sống khá giả, nổi tiếng một thời. Làng tôi đã đi vào trong ca dao. Xưa kia làng tôi là vậy, còn giờ đây nồi đất không ai làm nữa, bởi lí do gì không nói chắc mọi người cũng hiểu.

   Nghĩ về làng tôi thuở trước tôi thẩy rất tự hào. Nếu cách đây ba bốn nghìn năm, việc làm ra chiếc nồi đất để đun nấu vẫn là một phát minh vĩ đại của loài người.Thời nguyên thủy con người đã tìm ra lửa để nướng thức ăn. Mãi về sau này con người đã làm ra chiếc nồi đất và dùng nó để nấu chín thức ăn, đựng thực phẩm. Kì diệu làm sao. Tôi không nghĩ người làng tôi phát minh ra chiếc nồi đất nhưng chính người làng tôi đã góp phần làm lên sự vĩ đại đó. Nhưng bây giờ thì buồn lắm làng Quao ơi! Sở dĩ tôi buồn vì tôi là một người hoài cổ. Nghề làm đồ gốm làng tôi sau bao nhiêu năm tồn tại, nay nó đã bị cái mới phủ định, không thể cạnh tranh được với những vật liệu mới nên đã chết một cách thảm thương. Đến khi chết mà vẫn chưa tìm ra nó đã khai sinh từ bao giờ. Tôi đã đi hỏi các cụ cao tuổi ở làng nhưng không một ai biết, nghề gốm làng tôi có từ bao giờ, chỉ khẳng định rằng nó có từ rất lâu rồi. Theo một số tài liệu lịch sử thì gốm làng Quao đã có cách đây khoảng từ 500 đến 700 năm. Nhưng theo tôi con số này vẫn chưa chính xác.

   Ngày nay dấu tích làng nghề vẫn còn đó. Làng tôi xưa kia đường làng ngõ xóm được rải bằng những lớp sành. Có lẽ không ở đâu nhiều mảnh sành như làng tôi. Chỗ nào cũng nhìn thấy sành, mảnh gốm. Thậm chí nhiều nhà đào giếng sâu gần chục mét vẫn thấy có sành. Sự quan tâm của tôi về nghề làm nồi đất của của làng tôi đến một cách rất tự nhiên. Đó là cái ngày bố tôi đào ao, tôi tình cờ tìm thấy một số mảnh gốm có hoa văn lạ, khác hẳn với những mảnh sành ở lớp trên cùng. Cầm những mảnh gốm trên tay, tôi đoán đây chính là những mảnh gốm cổ nên đã rửa sạch, phơi khô cất đi để nghiên cứu. Qua tìm hiểu tôi thấy có hai loại gốm.

    Loại thứ nhất, được làm bằng đất sét, xương gốm rất mịn, không pha cát, có sử dụng bàn xoay nên thành gốm khá đều và mỏng. Nhiệt độ nung hơi thấp, thường có màu đỏ gạch, hay màu tôm luộc. Một số đồ gốm khác được phủ lên áo gốm một lớp nước màu đỏ sẫm hay màu sám(nhưng không phải là men). Hoa văn được khắc vạch hay trổ trước khi nung. Chủ yếu là những hoa văn mô phỏng hình sóng nước, hạt mưa, vạch chéo... phải chăng đây là nét đặc trưng của gốm vùng sông nước? Xin nói thêm, cách đây hơn 3000 nghìn năm về trước, vùng Nam Sách – Hải Dương(Thuộc đồng bằng sông Hồng) vẫn là vùng sông nước mênh mông, giống như đồng Tháp Mười ngày nay.

Những mảnh gốm cổ được tìm thấy nhiều nơi ở làng Quao (Nam Sách-Hải Dương)

Chiếc nồi cổ đáy bằng

 

Ấm sành chưa xác định được tuổi

   Loại thứ hai, xương gốm khá già, có màu xám, màu nâu nhạt và trong xương gốm thường có lẫn nhiều cát. Hoa văn trang trí bên ngoài in hình văn thừng, hình trám, hình ô vuông liên tiếp. Có loại được vạch ba đường tròn đồng tâm ở gần miệng nồi và cạnh đường tròn này được gắn vài viên đất nhỏ dẹt hình tròn. Phải chăng quan niệm của người tiền sử cho rằng ”trời tròn, đất vuông” cũng được phản ánh trên đồ gốm? Loại gốm này thường được nặn bằng tay nên thành gốm không đều và khá dày.

      

    Hoa văn trên gốm phản ánh những quan niệm thô sơ của người Việt cổ. Những mảnh gốm in hình tròn (tượng trưng cho mặt trời?), in hình vuông        (tượng trưng cho đất?), hình sóng nước (tượng trưng cho nước?), hình trổ, vạch xiên chéo (tượng trưng cho mưa?) là những hình ảnh hết sức bình dị nhưng lại có nhiều cách hiểu khác nhau. Theo tôi hiểu thì đó là mơ ước ”mưa thuận, gió hòa’’ của cư dân Việt cổ trong việc canh tác lúa nước. Trong văn học dân gian cũng ghi lại điều này:

Người ta đi cấy lấy công

Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề

Trông trời, trông đất, mây

Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm

Trông cho chân cưng đá mềm

Trời yên bể nặng mới yên tấm lòng

                                                                                                                        (Ca dao)

   Hoặc những mảnh gốm tượng trưng cho đất và nước phản ánh địa bàn cư trú của người Việt cổ? Quốc gia nào cũng có hai đặc điểm: ĐẤTvà NƯỚC. Riêng nước ta phần nước rộng vô cùng, bao gồm hệ thống sông ngòi và một vùng biển Đông rộng lớn. Trong lịch sử, văn học, đồ gốm và đồ đồng đã ghi lại những cảnh sinh hoạt và địa bàn cư trú của người Việt cổ. Vậy mà gần đây Trung Quốc đã ngang nhiên nhận hầu hết biển Đông là của mình. Thật phi lí.

   Theo các tài liệu viết về gốm cổ thì những mảnh gốm tìm được ở làng tôi có nét tương đồng với những gì miêu tả về gốm cổ. Hoa văn của nó có nhiều nét giống với gốm Đồng Đậu, gốm Sa Huỳnh, hay gốm nhà Hán... 

Gốm cổ Sa Huỳnh (Ảnh nguồn Intesnet)

   Qua hình ảnh cho thấy, di chỉ gốm làng Quao có nét tương đồng với văn hóa gốm Sa Huỳnh. Có lẽ nào nghề làm nồi đất làng tôi đã có lịch sử hơn 2000 - 3000 năm? Nếu vậy thì tự hào quá nồi đất nung làng Quao! Và cũng có thể những mảnh gốm này là dấu tích, bằng chứng của con người đã sinh sống ở đây hàng mấy nghìn năm? 

   Trên đây mới chỉ là những suy đoán mang tính chủ quan của tôi. Rất mong các nhà khảo cổ học, hay những người có chuyên môn về gốm cổ giúp tôi biết những mảnh gốm, đồ gốm trên thuộc thời kì văn hóa nào?

                                                                                 

                                                                                Làng Quao, 17/5/2015

                                                                                                                                                                                                      Tác Giả: Nguyễn Cương